Δυσλειτουργικά Πρότυπα Συμπεριφοράς

Δυσλειτουργικά Πρότυπα Συμπεριφοράς:

Πώς επηρεάζουν τις σχέσεις μέσα στην οικογένεια

Η οικογένεια εκτός από φορέα πρωτογενούς κοινωνικοποίησης αποτελεί τη βασική μονάδα της ανάπτυξης και της διατήρησης της σωματικής και ψυχικής υγείας. Εξετάζοντας την επίδραση του οικογενειακού πλαισίου στην ψυχική υγεία, μπορούμε να εστιάσουμε στην παραδοχή ότι κάθε οικογένεια είναι διαφορετική λόγω της ετερογένειας των χαρακτηριστικών των μελών της καθώς και των ιδιαίτερων συνθηκών που αντιμετωπίζουν ανά περίοδο. Αδρομερώς, μπορούμε να πούμε ότι μία οικογένεια που είναι λειτουργική τείνει να θωρακίζει τα μέλη της απέναντι στα προβλήματα και να ενισχύει την ψυχική ανθεκτικότητα των μελών. Από την άλλη πλευρά, σε περιόδους που ένα οικογενειακό σύστημα παρουσιάζεται να δυσλειτουργεί, τα μέλη φαίνεται να είναι επιρρεπή σε παθολογικές ψυχικές εκδηλώσεις. 

Ορισμένοι παράγοντες οι οποίοι φαίνεται να επηρεάζουν την ψυχική υγεία των μελών οικογενειών που δυσλειτουργούν είναι:

• Γονεοποίηση

Η γονεοποίηση είναι μία συνθήκη κατά την οποία τα παιδιά λαμβάνουν ακατάλληλους με βάση το αναπτυξιακό τους στάδιο ρόλους και ευθύνες με αποτέλεσμα να αναγκάζονται να δρουν ως ενήλικες. Ο ορισμός της έννοιας υπογραμμίζει ότι η γονεοποίηση διαφέρει από τις εποπτευόμενες ευθύνες του νοικοκυριού που χρησιμοποιούνται από τους γονείς για την προώθηση της θετικής ανάπτυξης των παιδιών, την απόκτηση δεξιοτήτων και την οικοδόμηση του χαρακτήρα τους. Αντί αυτού, τα παιδιά που αναλαμβάνουν γονεϊκό ρόλο ουσιαστικά καλούνται να γίνουν ψευδο-ενήλικες πολύ πριν αποκτήσουν τις γνωστικές ικανότητες για αυτόν τον ρόλο. Κοινοί ρόλοι που αναλαμβάνουν τα παιδιά μέσα στην οικογένεια και οδηγούν στην γονεοποίησή τους περιλαμβάνουν τη φροντίδα του νοικοκυριού, την αυτοφροντίδα, τη γλωσσική και πολιτισμική διαμεσολάβηση εάν η οικογένεια προέρχεται από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο καθώς και τη συναισθηματική και ηθική υποστήριξη στους γονείς, την ανάληψη ρόλου έμπιστου φίλου ή θεραπευτή του ενός ή των δύο γονέων.  Τα παιδιά που αναλαμβάνουν γονεϊκό ρόλο συνήθως παρουσιάζουν προβλήματα ψυχικής υγείας και υποβαθμισμένη σωματική υγεία. 

To φαινόμενο της γονεοποίησης προκύπτει συνήθως από την εκούσια ή ακούσια παραίτηση των φροντιστών από τις ευθύνες του γονεϊκού ρόλου. Οι λόγοι για τους οποίους οι φροντιστές δεν μπορούν να εκπληρώσουν τον ρόλο τους και τα παιδιά αναγκάζονται να αναλάβουν γονεϊκό ρόλο ποικίλουν. Είναι πιθανό να εμπλέκονται πολιτισμικοί, οικονομικοί ή άλλοι κοινωνικοί παράγοντες ή προβλήματα σωματικής ή ψυχικής υγείας.

• Τριγωνοποίηση

Έχει παρατηρηθεί ότι σε περιόδους κρίσης ανάμεσα σε δύο άτομα, αναδύεται στρες το οποίο εκτονώνεται μέσω της τριγωνοποίησης ενός τρίτου ατόμου. Αυτό σημαίνει ότι συχνά οι άνθρωποι εμπλέκουμε ένα τρίτο πρόσωπο σε διαπροσωπικές διαφωνίες και προβλήματα με στόχο να επαναφέρουμε την ισορροπία στη σχέση και τη λειτουργικότητα στο σύστημα. 

Στην πραγματικότητα όμως, το άτομο που καλείται να επιλύσει το πρόβλημα μέσω της τριγωνοποίησης είναι πιθανό να βιώνει έντονο στρες, να αισθάνεται απογοητευμένο, απελπισμένο, να προσπαθεί να αποσυρθεί εντελώς από το σύστημα ή ακόμη και να παρουσιάσει ψυχοπαθολογικά συμπτώματα. Παράλληλα, η δυάδα η οποία παρουσιάζει το πρόβλημα δεν καταφέρνει να επιλύσει τη σύγκρουση καθώς η προσοχή μετατοπίζεται στο τριγωνοποιημένο μέλος. 

Για παράδειγμα, ένα ζευγάρι παρουσιάζει προβλήματα στον γάμο του και αποφεύγει να τα αντιμετωπίσει. Αντί αυτού, τα μέλη του συζυγικού ζεύγους μετατοπίζουν όλη τους την προσοχή στην κόρη τους με συνέπεια την άσκηση ενός γονεϊκού στυλ που χαρακτηρίζεται από υπερβολικό έλεγχο. Το υπερπροστατευτικό στυλ γονεϊκότητας ωστόσο δημιουργεί έντονο άγχος στο παιδί ενώ παράλληλα μειώνει το αίσθημα αυτό-αποτελεσματικότητάς του καθώς δεν έχει τη δυνατότητα να ασκήσει τον παραμικρό έλεγχο στην καθημερινότητά του. 

Στο παραπάνω παράδειγμα ο θεραπευτής σε συνεργασία με την οικογένεια  καλείται να εντοπίσει το πρόβλημα καθώς και το τριγωνοποιημένο μέλος και στη συνέχεια από κοινού να επαναδιαπραγματευτούν τα όρια, οι ρόλοι και να αναδιαμορφωθούν τα πρότυπα συμπεριφοράς ώστε να είναι περισσότερο λειτουργικά για όλα τα μέλη του οικογενειακού συστήματος. 

• Ασαφώς οριοθετημένοι ρόλοι

Οι σαφώς οριοθετημένοι ρόλοι διατηρούν τη δομή και τη σταθερότητα της οικογένειας. Οι ρόλοι των μελών της οικογένειας είναι ωφέλιμο να είναι σαφώς προσδιορισμένοι ώστε να διασφαλίζονται τα όρια λειτουργίας και συμπεριφοράς του κάθε μέλους του οικογενειακού συστήματος. Η σαφήνεια των ορίων μέσα στην οικογένεια διασφαλίζει την εύρρυθμη λειτουργία της, τη διατήρηση της δομής της ενώ παράλληλα ενισχύει τη δυνατότητά της να ανταποκρίνεται σε περιόδους στρες. Σε περιόδους όπου η οικογένεια φαίνεται να δυσλειτουργεί ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της να επαναδιαπραγματευτούν και να αναδημιουργήσουν τα όρια, να ξεκαθαρίσουν τα συγκεχυμένα όρια και να διανοίξουν όσα είναι υπερβολικά άκαμπτα. Στόχος είναι η δυνατότητα διαπραγμάτευσης, προσδιορισμού και προσαρμογής των ρόλων και των ορίων μέσα στην οικογένεια σύμφωνα με τις απαιτήσεις της τρέχουσας κατάστασης.

•  Ασαφείς κανόνες συμπεριφοράς

Σε μία λειτουργική οικογένεια οι κανόνες συμπεριφοράς είναι λεκτικοποιημένοι και σαφώς προσδιορισμένοι. Αυτό σημαίνει ότι κάθε μέλος συμπεριφέρεται με τρόπο που είναι κοινώς αποδεκτός από τα υπόλοιπα μέλη. Οι συμπεριφορές οι οποίες δεν είναι αποδεκτές λεκτικοποιούνται, καθορίζονται δηλαδή λεκτικά από τα υπόλοιπα μέλη, ενώ όταν κάποιο μέλος της οικογένειας συμπεριφέρεται με τρόπο που παραβαίνει τους λεκτικοποιημένους κανόνες τα υπόλοιπα μέλη επαναφέρουν τα όρια μέσω του διαλόγου. 

Στις οικογένειες που δυσλειτουργούν, παρατηρείται συχνά ανυπαρξία ή ανεπάρκεια σαφώς προσδιορισμένων κανόνων συμπεριφοράς. Σε αυτή την περίπτωση η δομή της οικογένειας κινδυνεύει, τα όρια συγχέονται και τα μέλη αντιμετωπίζουν προβλήματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις καθώς και στην μεταξύ τους επικοινωνία. Όσον αφορά τα παιδιά, πιθανώς να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στη διατήρηση των ορίων του ρόλου τους, στην εκπλήρωση των υποχρεώσεων τους καθώς και στην ομαλή ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη.

Αθηνά Γκίνη- Κλινική Ψυχολόγος

M.Sc. Ψυχοθεραπείας Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών

Εξειδικευθείσα Συμπεριφορική Θεραπεύτρια