Ένα κλασσικό ανάγνωσμα, από έναν μαιτρ του είδους τον κοινωνιολόγο Erwing Goffman που κυκλοφόρησε στις αρχές του 60’. Ο Goffman (1922-82) ήταν καθηγητής κοινωνιολογίας στα πανεπιστήμια του Σικάγο και του Μπέρκλεϊ. «Οποιαδήποτε ομάδα προσώπων – κρατουμένων, πρωτόγονων ή ασθενών- αναπτύσσει μια δική της ζωή που αποκτά νόημα, λογική και γίνεται φυσιολογική από τη στιγμή που θα την πλησιάσεις. Ένας καλός τρόπος να μάθεις για οποιονδήποτε από τους κόσμουα αυτούς είναι να υποβληθείς, συντροφιά με τα μέλη του, στα μικροπεριστατικά της καθημερινής ρουτίνας τους». Με βάση αυτή την πεποίθηση ο συγγραφέας προσφέρει στο κλασσικό και ανεκτίμητο έργο του, τα πορίσματα της επιτόπιας έρευνας του των ψυχιατρικών νοσοκομείων.
Τα βασικά του σημεία είναι: ο παραλληλισμός του ψυχιατρικού ασύλου με άλλα παρεμφερή «ολοπαγή» ιδρύματα και η μελέτη των κοινών χαρακτηριστικών τους, όπως η απώλεια του εαυτού και η πλήρης αλλοτρίωση που συνιστούν την «ηθική σταδιοδρομία» του ασθενή του ψυχιατρείου. Η πλούσια και ποικιλόμορφη ζωή, ή μάλλον η «λαθροβίωση» σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα, ο μοναδικός χαρακτήρας της παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών, κατά το ότι τίποτε που αφορά έστω και στο ελάχιστο τη ζωή του ασθενή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως εκτός της αρμοδιότητας του ψυχιάτρου. « Ένα ολοπαγές ίδρυμα θα μπορούσε να οριστεί ως ένας τόπος διαμονής και εργασίας όπου ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, αποκομμένα από την ευρύτερη κοινωνία για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, διάγουν μαζί μια έγκλειστη, τυπικά διευθυνόμενη καθημερινότητα.
Στην εισαγωγή για την ελληνική έκδοση του 1994 των ψυχιάτρων Γ. Αμπατζόγλου και Δ. Πλουμπίδη διαβάζουμε: Η κοινωνία του ασύλου είναι μια μικροκοινωνία στο περιθώριο της μεγάλης, αποκομμένη από αυτήν αλλά και τελείως εξαρτημένη ως προς την επιβίωση της. Αναπτύσσονται εκεί ιεραρχίες, κανόνες, προνομιούχοι και περιθωριακοί, εμπόριο και παραοικονομία. Το προσωπικό αποκτά με τον καιρό ιδιότυπα χαρακτηριστικά, καθώς η ζωή του μοιράζεται ανάμεσα στην κοινωνία του ασύλου και την άλλη κοινωνική ζωή.
Η ψυχική προσαρμογή στους κανόνες της ασυλικής ζωής επιδρά καταλυτικά σ’ αυτό που ήταν η ψυχική ζωή και η ψυχοπαθολογία των ατόμων πριν μπουν στο άσυλο. Το άτομο προσαρμόζεται σε αυτούς τους κανόνες και σταδιακά γίνεται όλο και λιγότερο ικανός να ζήσει έξω από το άσυλο. Θα ήταν όμως μεγάλη αφέλεια να πιστέψουμε ότι οι συνθήκες του ασύλου, όπως τις περιγράφει εξαιρετικά ο Goffman, είναι μια σκέτη κόλαση. Αν ήταν έτσι θα είχαμε μαζικές εξεγέρσεις, μαζικές αποδράσεις ή θανάτους από μαρασμό.
Τελικά αναπτύσσεται μια περίεργη ισορροπία, εμφανίζονται συμπεριφορές «παλινδρομημένες» που γίνονται συνήθειες ( σε ότι αφορά τη διατροφή, το κάπνισμα, την ούρηση, την αφόδευση, την προμήθεια τροφής, τον αυνανισμό, κλπ), μια ιδιότυπη παραίτηση και ανάλογες προσαρμογές της φαντασιωτικής ζωής οι οποίες τελικά προστατεύουν σε πρωτόγονο ίσως επίπεδο, την ψυχική ζωή αρκετών από τους τροφίμους του ασύλου, οι οποίοι δεν μπορούν να διεκδικήσουν την έξοδο τους από την απονέκρωση.
Στην ελληνική πραγματικότητα τα προγράμματα αποασυλοποίησης των χρονίων συχνά αποτελούν υπερδραστήριες νησίδες που καταλήγουν σε άκρως ενδιαφέροντα μερικά αποτελέσματα, χάνοντας τον τελικό τους στόχο. Οι νέες δομές αποιδρυματοποίησης αντικρύζουν με έκπληξη να γεννιούνται κάποιες νέες ανέκδοτες μορφές ιδρυματοποίησης και χρονιότητας. Οι υπερσύγχρονες δομές φροντίδας προσπαθούν σε μεγάλο βαθμό να στηρίξουν την ακόμη εύθραυστη απόδειξη της μελλοντικής επιτυχίας τους σε μια αυστηρή και κάπως σκληρή επιλογή ασθενών.
Όλα αυτά δείχνουν να κολυμπούν μέσα σε ένα θεωρητικό – ιδεολογικό πλαίσιο που συνδυάζει με εξαιρετική άνεση κινήσεις μεταξύ αντιθετικών και αλληλοαποκλειόμενων θεωρητικών σχημάτων, τουλάχιστον όπως ορίστηκαν από συγγραφείς που είχαν την ευθύνη της αρχικής διατύπωσης τους. Ο κίνδυνος από τέτοιες πρακτικές είναι ο συνδυασμός της τελευταίας λέξης της μόδας, των διάφορων θεραπευτικών μεθόδων και της αδιαφορίας για την ουσιαστική πρακτική εφαρμογή τους που θα αποτελούσε το υπόβαθρο τους.
Το βιβλίο του Goffman μας εφοδιάζει με εργαλεία σκέψης πάνω στο ολοπαγές ίδρυμα –που δυστυχώς δεν περιορίζεται μόνο εντός των τειχών του ασύλου- αλλά και γιατί επιχειρεί να καταργήσει τις συνθηματολογικές απλουστεύσεις που λειτουργούν πάντα σε βάρος του ασθενούς. Το άσυλο όπως κάθε ψυχιατρικός θεσμός όσο «ελαφρύς» κι αν είναι, αποτελεί κυρίως ένα σύνολο σύνθετων σχέσεων που εκφράζονται σε διάφορα επίπεδα, από την αρχιτεκτονική σύλληψη, μέχρι την καθημερινή ανία, από την ιεραρχία μέχρι την αποζητούμενη ευχαρίστηση. Οι σχέσεις αυτές βρίσκονται σε σχέση με την παθολογία, την δημιουργούν αλλά είναι και δημιούργημα της, την συντηρούν αλλά και επηρεάζονται απ αυτήν, την θεραπεύουν αλλά και θεραπεύονται από αυτήν.