Το ηλεκτρονικό περιοδικό των Γιατρών του Κόσμου, το Οδοιπορικό, φιλοξένησε πρόσφατα άρθρο του επιστημονικά υπεύθυνου και πρόεδρου της Μ.Κ.Ο “Συμβάλλειν”, Γιάννη Κακούλα.

Άλλος δρόμος δεν υπάρχει

Ξεκινάμε παραφράζοντας τον τίτλο από ένα φιλμ το «Άλλος δρόμος δεν υπήρχε» του Σταύρου Ψυλλάκη, ενός σκηνοθέτη που έχει γράψει τη δική του ιστορία στο χώρο του ντοκυμαντέρ για την ψυχική υγεία.  Ενίοτε οι συγκυρίες έχουν κι’ αυτές τη σημασία τους, μιας που φέτος κλείνουν είκοσι χρόνια από την έκδοση του θεμελιώδους νόμου για την ψυχική υγεία, του εμβληματικού 2716/99.  Ήταν ένας νόμος πρωτοποριακός που έθεσε τις βάσεις για την υλοποίηση του εθνικού σχεδίου «Ψυχαργώς» ως προς την αλλαγή τουτρόπου παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην κοινότητα.  Προϋπήρχε ο κανονισμός 815/84 με τον οποίο χρηματοδοτήθηκαν προγράμματα από την Ευρωπαϊκή Ένωση για τις πρώτες απόπειρες μεταρρύθμισης του ψυχιατρείου της Λέρου.

Έκτοτε, έχουν ανοίξει εκατοντάδες μονάδες ψυχικής υγείας, έχουν γίνει αμέτρητα συνέδρια, ημερίδες,εκδηλώσεις, εθνικά και διακρατικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Χιλιάδες επαγγελματίες επιστήμονες και μη,  καταρτίστηκαν και εργάζονται, όπως και χιλιάδες ληπτών των υπηρεσιών   εντάχθηκαν σε ένα πλαίσιο φροντίδας.  Πλέον, είναι αυτονόητο ότι όλες οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας παρέχονται στην κοινότητα έχοντας αποκαταστασιακό χαρακτήρα.

Η ψυχοκοινωνική αποκατάσταση είναι μια δύσκολη και ενδιαφέρουσα διαδικασία ακριβώς επειδή δεν επαφίεται αποκλειστικά σε μια συγκεκριμένη και άκαμπτη τεχνική, αλλά περισσότερο διέπεται από κατευθυντήριες αρχές οι οποίες σμιλεύτηκαν από ρεύματα σκέψης που είχαν ως πρωταρχικό τους μέλημα το σεβασμό στην υποκειμενικότητα και τις επιθυμίες των ληπτών, σε μια προσπάθεια ανατροπής του κλασσικού ιδρυματικού κατεστημένου, της λογικής της επιτήρησης και της κοινωνικής απομόνωσης.

Η θεραπευτική φροντίδα,η έγνοια για το πρόσωπο του λήπτη, η συνηγορία και τα δικαιώματα, το ήθος της δέσμευσης σε ένα σκοπό, η συλλογική λογική και η εργασία σε ομάδα, η ένταξη σε μια φυσιολογική συνθήκη ζωής και απασχόλησης, η κινητοποίηση ανθρώπινων και κοινωνικών πόρων, αναδείχθηκαν σε πρωταρχικές έννοιες και λειτούργησαν ως εργαλεία και δείκτες ποιότητας.

Στο πλαίσιο μιας ευσύνοπτης ιστορικής αναδρομής αξίζει να επισημάνουμε ότι παράλληλα με τον πολλαπλασιασμό των κοινοτικών δομών, εντός του ίδιου νομικού πλαίσιου, αναπτύχθηκε η  λειτουργία των κοινωνικών συνεταιρισμών  ως μονάδων ψυχικής υγείας για την εργασιακή απασχόληση των ληπτών.

Το εθνικό σχέδιο δράσης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης δεν ήταν δίχως προβλήματα,  όπως υποχρηματοδοτήσεις και δυσκολίες εμπέδωσης του κοινοτικού μοντέλου εργασίας. Υλοποιήθηκε σταδιακά και συνεχίζεται, συμπληρώνεται, επεκτείνεται,  ενώ παράλληλα προκύπτουν νέα δεδομένα και προκλήσεις στο σήμερα.

Η ψυχική υγεία μπορεί και πρέπει να ειδωθεί μέσα στα ευρύτερα ζητήματα και  πλαίσια στα οποία εντάσσεται, είτε πρόκειται για το μείζων ζήτημα του προσφυγικού και δη των ασυνόδευτων παιδιών, είτε των ουσιοεξαρτώμενων, των αστέγων, ή  άλλων ευάλωτων κοινωνικών ομάδων που στιγματίζονται και  βιώνουν  αποκλεισμούς.

Είναι δυνατόν το πλαίσιο της φροντίδας να παραμένει ζωντανό και επίκαιρο ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει τις ανάγκες και την υποκειμενικότητα της εποχής του;

Υπάρχουν προϋποθέσεις που να μπορούν να διασφαλίζουν  κάτι τέτοιο;

Μια οδός, μπορεί να είναι ένα διαρκώς ανανεούμενο νομικό πλαίσιο, που να μπορεί να λαμβάνει υπόψη του το πολιτισμικό πλαίσιο  από το οποίο τροφοδοτείται,  εστιάζοντας στα ανθρώπινα δικαιώματα, στη διαβούλευση, στη συμπερίληψη των  ληπτών,  στις συλλογικότητες των ομάδων στόχου και τους φορείς  της κοινωνίας των πολιτών στα νομοπαρασκευαστικά μέρη του.

Το πολιτισμικό πλαίσιο πρωτίστως κινητοποιεί αλλαγές στη γλώσσα -στο λεξιλόγιο-,  που με τη σειρά του έχει επιπτώσεις στη νοοτροπία και τη συμπεριφορά των ατόμων σε μια κοινωνία.  Ο ψυχασθενής γίνεται λήπτης, η πόρνη εργαζόμενη στο σεξ.  Η πολιτική ορθότητα παίζει σημαντικό ρόλο, χρειάζεται όμως και κάποιου είδους πολιτική βούληση,ζύμωση και διαμόρφωση  που να εστιάζει σε μια  αλληλέγγυα πολυπολιτισμική κοινωνία.  Διαφορετικά, η πολιτική ορθότητα αναδεικνύει το έλλειμμα κοινωνικής αλληλεγγύης και μετατρέπεται σε μια πολιτική του φόβου, άτεγκτη και υπερεγωτική.

Αφ΄ης  στιγμής ο Πλησίον είναι, όπως ήδη προ πολλού υποπτεύθηκε ο Freud, ένας τραυματικός παρείσακτος, κάποιος που ο διαφορετικός τρόπος ζωής του ή μάλλον, ο διαφορετικός τρόπος «απόλαυσης» του,όπως ενσαρκώνεται στις κοινωνικές πρακτικές και τελετουργίες του μας ενοχλεί,διαταράσσει την ισορροπία του δικού μας τρόπου ζωής, όταν έρχεται πολύ κοντά,μπορεί επίσης να προκαλέσει μια επιθετική αντίδραση, η οποία θα αποσκοπεί στο να απαλλαγούμε από αυτόν.

Ας μην ξεχνάμε ότι μια πρωταρχική βία ενυπάρχει στη γλώσσα.  Κλείνω μ’ ένα μικρό στιγμιότυπο.  Κάποτε ο Gore Vidal έδωσε την τέλεια απάντηση,  σ’ ένα χυδαία αδιάκριτο δημοσιογράφο, ο οποίος τον ρώτησε  εν ψυχρώ, αν ο πρώτος ερωτικός παρτενέρ του ήταν άντρας ή γυναίκα:  «Ήμουν υπερβολικά ευγενικός για να ρωτήσω»,είπε.